Book IV [Strīvighātano]
tatastasmāt purodyānāt kautūhalacalekṣaṇāḥ |
pratyujjagmurnpasutaṁ prāptaṁ varamiva striyaḥ || 4.1
abhigamya ca tāstasmai vismayotphullalocanāḥ |
cakrire samudācāraṁ padmakośanibhaiḥ karaiḥ || 4.2
tasthuśca parivāryainaṁ manmathākṣiptacetasaḥ |
niścalaiḥ prītivikacaiḥ pibaṁtya iva locanaiḥ || 4.3
taṁ hi tā menire nāryaḥ kāmo vigrahavāniti |
śobhitaṁ lakṣaṇairdīptaiḥ sahajairbhūṣaṇairiva || 4.4
saumyatvāccaiva dhairyācca kāścidenaṁ prajajñire |
avatīrṇo mahīṁ sākṣād sudhāṁśuścaṁdramā iva || 4.5
tasya tā vapuṣākṣiptā nirgrahītuṁ jajṁbhire |
anyonyaṁ dṣṭibhirgatvā śanaiśca viniśaśvasuḥ || 4.6
evaṁ tā dṣṭimātreṇa nāryo dadśureva tam |
na vyājahrurna jahasuḥ prabhāveṇāsya yaṁtritāḥ || 4.7
tāstathā tu nirāraṁbhā dṣṭvā praṇayaviklavāḥ |
purohitasuto dhīmānudāyī vākyamabravīt || 4.8
sarvāḥ sarvakalājñāḥ stha bhāvagrahaṇapaṁḍitāḥ |
rūpacāturyasaṁpannāḥ svaguṇairmukhyatāṁ gatāḥ || 4.9
śobhayeta guṇairebhirapi tānuttarān kurūn |
kuverasyāpi ca krīḍaṁ prāgeva vasudhāmimām || 4.10
śaktāścālayituṁ yūyaṁ vītarāgānṣīnapi |
apsarobhiśca kalitān grahītuṁ vibudhānapi || 4.11
bhāvajñānena hāvena cāturyādrūpasaṁpadā |
strīṇāmeva ca śaktāḥ stha saṁrāge kiṁ punarnṇām || 4.12
tāsāmevaṁvidhānāṁ vo niyuktānāṁ svagocare |
iyamevaṁvidhā ceṣṭā na tuṣṭo 'smyārjavena vaḥ || 4.13
idaṁ navavadhūnāṁ vo hrīnikuṁcitacakṣuṣām |
sadśaṁ ceṣṭitaṁ hi syādapi vā gopayoṣitām || 4.14
yadyapi syādayaṁ vīraḥ śrīprabhāvānmahāniti |
strīṇāmapi mahatteja iti kāryo 'tra niścayaḥ || 4.15
purā hi kāśisuṁdaryā veśavadhvā mahānṣiḥ |
tāḍito 'bhūt padanyāsāddurdharṣo daivatairapi || 4.16
maṁthālagautamo bhikṣurjaṁghayā bālamukhyayā |
piprīṣuśca tadarthārthaṁ vyasūn niraharat purā || 4.17
gautamaṁ dīrghatapasaṁ mahārṣiṁ dīrghajīvinam |
yoṣit saṁtoṣayāmāsa varṇasthānāvarā satī || 4.18
ṣyaśṁgaṁ munisutaṁ tathaiva strīṣvapaṁḍitam |
upāyairvividhaiḥ śāṁtā jagrāha ca jahāra ca || 4.19
viśvāmitro maharṣiśca vigāḍho 'pi mahattapāḥ |
daśavarṣāṇyaraṇyastho ghtācyāpsarasā htaḥ || 4.20
evamādīnṣīṁstāṁstānanayan vikriyāṁ striyaḥ |
lalitaṁ pūrvavayasaṁ kiṁ punarnpateḥ sutam || 4.21
tadevaṁ sati viśrabdhaṁ prayatadhvaṁ tathā yathā |
iyaṁ npasya vaṁśaśrīrito na syātparāṅmukhī || 4.22
yā hi kāścidyuvatayo haraṁti sadśaṁ janam |
nikṣṭotkṣṭayorbhāvaṁ yā ghṇaṁti tu tāḥ striyaḥ || 4.23
ityudāyivacaḥ śrutvā tā viddhā iva yoṣitaḥ |
samāruruhurātmānaṁ kumāragrahaṇaṁ prati || 4.24
tā bhrūbhiḥ prekṣitairbhāvairhasitairlalitairgataiḥ |
cakrurākṣepikāśceṣṭā bhītabhītā ivāṁganāḥ || 4.25
rājñastu viniyogena kumārasya ca mārdavāt |
jahruḥ kṣipramaviśraṁbhaṁ madena madanena ca || 4.26
atha nārījanavtaḥ kumāro vyacaradvanam |
vāsitāyūthasahitaḥ karīva himavadvanam || 4.27
sa tasmin kānane ramye jajvāla strīpuraḥsaraḥ |
ākrīḍa iva babhrāje vivasvānapsarovtaḥ || 4.28
madenāvarjitā nāma taṁ kāścittatra yoṣitaḥ |
kaṭhinaiḥ paspśuḥ pīnaiḥ saṁghaṭṭairvalgubhiḥ stanaiḥ || 4.29
srastāṁsakomalālaṁbamdubāhulatābalā |
antaṁ skhalitaṁ kācitktvainaṁ sasvaje balāt || 4.30
kācit tāmrādharoṣṭhena mukhenāsavagaṁdhinā |
viniśaśvāsa karṇe 'sya rahasyaṁ śrūyatāmiti || 4.31
kācidājñāpayaṁtīva provācārdrānulepanā |
iha bhaktiṁ kuruṣveti hastaṁ saṁśliṣya lipsayā || 4.32
muhurmuhurmadavyājasrastanīlāṁśukāparā |
ālakṣyarasanā reje sphuradvidyudiva kṣapā || 4.33
kāścitkanakakāṁcībhirmukharābhiritastataḥ |
babhramurdarśayaṁtyo 'sya śroṇīstanvaṁśukāvtāḥ || 4.34
cūtaśākhāṁ kusumitāṁ praghyānyā lalaṁbire |
suvarṇakalaśaprakhyān darśayaṁtyaḥ payodharān || 4.35
kācitpadmavanādetya sapadmā padmalocanā |
padmavaktrasya pārśve 'sya padmaśrīriva tasthuṣī || 4.36
madhuraṁ gītamanvarthaṁ kācitsābhinayaṁ jagau |
taṁ svasthaṁ codayaṁtīva vaṁcito 'sītyavekṣitaiḥ || 4.37
śubhena vadanenānyā bhrūkārmukavikarṣiṇā |
prāvtyānucakārāsya ceṣṭitaṁ vīralīlayā || 4.38
pīnavalgustanī kācidvātāghūrṇitakuṁḍalā |
uccairavajahāsainaṁ samāpnotu bhavāniti || 4.39
apayāntaṁ tathaivānyā babaṁdhurmālyadāmabhiḥ |
kāścitsākṣepamadhurairjaghurvacanāṁkuśaiḥ || 4.40
pratiyogārthinī kācidghītvā cūtavallarīm |
idaṁ puṣpaṁ tu kasyeti papraccha madaviklavā || 4.41
kācitpuruṣavatktvā gatiṁ saṁsthānameva ca |
uvācainaṁ jitaḥ strībhirjaya bhoḥ pthivīmimām || 4.42
atha loleksaṇā kācijjighraṁtī nīlamutpalam |
kiṁcinmadakalairvākyairnpātmajamabhāṣata || 4.43
paśya bhartaścitaṁ cūtaṁ kusumairmadhugaṁdhibhiḥ |
hemapaṁjararuddho vā kokilo yatra kūjati || 4.44
aśoko dśyatāmeṣa kāmiśokavivardhanaḥ |
ruvaṁti bhramarā yatra dahyamānā ivāgninā || 4.45
cūtayaṣṭyā samāśliṣṭo dśyatāṁ tilakadrumaḥ |
śuklavāsā iva naraḥ striyā pītāṁgarāgayā || 4.46
phullaṁ kuruvakaṁ paśya nirmuktālaktakaprabham |
yo nakhaprabhayā strīṇāṁ nirbhartsita ivānataḥ || 4.47
bālāśokaśca nicito dśyatāmeṣa pallavaiḥ |
yo 'smākaṁ hastaśobhābhirlajjamāna iva sthitaḥ || 4.48
dīrghikāṁ prāvtāṁ paśya tīrajaiḥ siṁduvārakaiḥ |
pāṁḍurāṁśukasaṁvītāṁ śayānāṁ pramadāmiva || 4.49
dśyatāṁ strīṣu māhātmyaṁ cakravāko hyasau jale |
pṣṭhataḥ preṣyavadbhāryāmanuvtyānugacchati || 4.50
mattasya parapuṣṭasya ruvataḥ śrūyatāṁ dhvaniḥ |
aparaḥ kokilo 'nutkaḥ pratiśrutyeva kūjati || 4.51
api nāma vihaṁgānāṁ vasaṁtenāhito madaḥ |
na tu ciṁtayataścittaṁ janasya prājñamāninaḥ || 4.52
ityevaṁ tā yuvatayo manmathoddāmacetasaḥ |
kumāraṁ vividhaistaistairupacakramire nayaiḥ || 4.53
evamākṣipyamāṇo 'pi sa tu dhairyāvteṁdriyaḥ |
martavyamiti sodvego na jaharṣa na sismiye || 4.54
tāsāṁ tattvena vasthānaṁ dṣṭvā sa puruṣottamaḥ |
sasaṁvignena dhīreṇa ciṁtayāmāsa cetasā || 4.55
kiṁ vinā nāvagacchaṁti capalaṁ yauvanaṁ striyaḥ |
yato rūpeṇa saṁpannaṁ jareyaṁ nāśayiṣyati || 4.56
nūnametā na paśyaṁti kasyacid rogasaṁplavam |
tathā hṣṭā bhayaṁ tyaktvā jagati vyādhidharmiṇi || 4.57
anabhijñāśca suvyaktaṁ mtyoḥ sarvāpahāriṇaḥ |
tathā svasthā nirudvegāḥ krīḍaṁti ca hasaṁti ca || 4.58
jarāṁ vyādhiṁ ca mtyuṁ ca ko hi jānan sacetanaḥ |
svasthastiṣṭhan niṣīdedvā supedvā kiṁ punarhaset || 4.59
yastu dṣṭvā paraṁ jīrṇaṁ vyādhitaṁ mtameva ca |
svastho bhavati nodvigno yathācetāstathaiva saḥ || 4.60
viyujyamāne 'pi tarau puṣpairapi phalairapi |
patati cchidyamāne vā taruranyo na śocate || 4.61
iti dhyānaparaṁ dṣṭvā viṣayebhyo gataspham |
udāyī nītiśāstrajñastamuvāca suhttayā || 4.62
ahaṁ npatinā dattaḥ sakhā tubhyaṁ kṣamaḥ kila |
yasmāttvayi vivakṣā me tayā praṇayavattayā || 4.63
ahitāt pratiṣedhaśca hite cānupravartanam |
vyasane cāparityāgastrividhaṁ mitralakṣaṇam || 4.64
so 'haṁ maitrīṁ pratijñāya puruṣārthātparāṅmukham |
yadi tvāṁ samupekṣeyaṁ na bhavenmitratā mayi || 4.65
tadbravīmi suhdbhūtvā taruṇasya vapuṣmataḥ |
idaṁ na pratirūpaṁ te strīṣvadākṣiṇyamīdśam || 4.66
antenāpi nārīṇāṁ yuktaṁ samanuvartanam |
tadvrīḍāparihārārthamātmaratyarthameva ca || 4.67
saṁnatiscānuvttiśca strīṇāṁ hdayabaṁdhanam |
snehasya hi guṇā yonirmānakāmāśca yoṣitaḥ || 4.68
tadarhasi viśālākṣa hdaye 'pi parāṅmukhe |
rūpasyāsyānurūpeṇa dākṣiṇyenānuvartitum || 4.69
dākṣiṇyamauṣadhaṁ strīṇāṁ dākṣiṇyaṁ bhūṣaṇaṁ param |
dākṣiṇyarahitaṁ rūpaṁ niṣpuṣpamiva kānanam || 4.70
kiṁ vā dākṣiṇyamātreṇa bhāvenāstu parigrahaḥ |
viṣayān durlabhāṁllabdhvā na hyavajñātumarhasi || 4.71
kāmaṁ paramiti jñātvā devo 'pi hi puraṁdaraḥ |
gautamasya muneḥ patnīmahalyāṁ cakame purā || 4.72
agastyaḥ prārthayāmāsa somabhāryāṁ ca rohiṇīm |
tasmāt tatsadśaṁ lebhe lopāmudrāmiti śrutiḥ || 4.73
autathyasya ca bhāryāyāṁ mamatāyāṁ mahātapāḥ |
mārutyāṁ janayāmāsa bharadvājaṁ vhaspatiḥ || 4.74
vhaspatermahiṣyāṁ ca juhvatyāṁ juhvatāṁ varaḥ |
budhaṁ vibudhadharmāṇaṁ janayāmāsa caṁdramāḥ || 4.75
kālīm caiva purā kanyāṁ jalaprabhavasaṁbhavām |
jagāma yamunātīre jātarāgaḥ parāśaraḥ || 4.76
mātaṁgyāmakṣamālāyāṁ garhitāyāṁ riraṁsayā |
kapiṁjalādaṁ tanayaṁ vasiṣṭho 'janayanmuniḥ || 4.77
yayātiścaiva rājarṣirvayasyapi vinirgate |
viśvācyāpsarasā sārdhaṁ reme caitrarathe vane || 4.78
strīsaṁsargaṁ vināśāṁtaṁ pāṁḍurjñātvāpi kauravaḥ |
mādrīrūpaguṇākṣiptaḥ siṣeve kāmajaṁ sukham || 4.79
karālajanakaścaiva htvā brāhmaṇakanyakām |
avāpa bhraṁśam apyeva na tu tyajecca manmatham || 4.80
evamādyā mahātmāno viṣayān garhitānapi |
ratihetorbubhujire prāgeva guṇasaṁhitān || 4.81
tvaṁ punarnyāyataḥ prāptān balavān rūpavān yuvā |
viṣayānavajānāsi yatra saktamidaṁ jagat || 4.82
iti śrutvā vacastasya ślakṣṇamāgamasaṁhitam |
meghastanitanirghoṣaḥ kumāraḥ pratyabhāṣata || 4.83
upapannamidaṁ vākyaṁ sauhārdavyaṁjakaṁ tvayi |
atra ca tvānuneṣyāmi yatra mā duṣṭhu manyase || 4.84
nāvajānāmi viṣayāñjāne lokaṁ tadātmakam |
anityaṁ tu jaganmatvā nātra me ramate manaḥ || 4.85
jarā vyādhiśca mtyuśca yadi na syādidaṁ trayam |
mamāpi hi manojñeṣu viṣayeṣu ratirbhavet || 4.86
nityaṁ yadyapi hi strīṇāmetadeva vapurbhavet |
sasaṁvitkasya kāmeṣu tathāpi na ratiḥ kṣamā || 4.87
yadā tu jarayā pītaṁ rūpamāsāṁ bhaviṣyati |
ātmano 'pyanabhipretaṁ mohāttatra ratirbhavet || 4.88
mtyuvyādhijarādharmo mtyuvyādhijarātmabhiḥ |
ramamāṇo 'pyasaṁvignaḥ samāno mgapakṣibhiḥ || 4.89
yadapyāttha mahātmānaste 'pi kāmātmakā iti |
saṁvego 'tra na kartavyo yadā teṣāmapi kṣayaḥ || 4.90
māhātmyaṁ na ca tanmanye yatra sāmānyataḥ kṣayaḥ |
viṣayeṣu prasaktirvā yuktirvā nātmavattayā || 4.91
yadapyātthāntenāpi strījane vartyatāmiti |
antaṁ nāvagacchāmi dākṣiṇyenāpi kiṁcana || 4.92
na cānuvartanaṁ tanme rucitaṁ yatra nārjavam |
sarvabhāvena saṁparko yadi nāsti dhigastu tat || 4.93
ante śraddadhānasya saktasyādoṣadarśinaḥ |
kiṁ hi vaṁcayitavyaṁ syājjātarāgasya cetasaḥ || 4.94
vaṁcayaṁti ca yadyeva jātarāgāḥ parasparam |
nanu naiva kṣamaṁ draṣṭuṁ narāḥ strīṇāṁ nṇām striyaḥ || 4.95
tadevaṁ sati duḥkhārttaṁ jarāmaraṇabhoginam |
na māṁ kāmeṣvanāryeṣu pratārayitumarhasi || 4.96
aho 'tidhīraṁ balavacca te manaścaleṣu kāmeṣu ca sāradarśinaḥ |
bhaye 'pi tīvre viṣayeṣu sajjase nirīkṣamāṇo maraṇādhvani prajāḥ || 4.97
ahaṁ punarbhīruratīvaviklavo jarāvipadvyādhibhayaṁ viciṁtayan |
labhe na śāṁtiṁ na dhtiṁ kuto ratiṁ niśāmayan dīptamivāgninā jagat || 4.98
asaṁśayaṁ mtyuriti prajānato narasya rāgo hdi yasya jāyate |
ayomayīṁ tasya paraimi cetanāṁ mahābhaye rakṣati yo na roditi || 4.99
athau kumāraśca viniścayātmikāṁ cakāra kāmāśrayaghātinīṁ kathām |
janasya cakṣurgamanīyamaṁḍalo mahīdharaṁ cāstamiyāya bhāskaraḥ || 4.100
tato vthādhāritabhūṣaṇasrajaḥ kalāguṇaiśca praṇayaiśca niṣphalaiḥ |
sva eva bhāve vinighya manmathaṁ puraṁ yayurbhagnamanorathāḥ striyaḥ || 4.101
tataḥ purodyānagatāṁ janaśriyaṁ nirīkṣya sāyaṁ pratisaṁhtāṁ punaḥ |
anityatāṁ sarvagatāṁ viciṁtayan viveśa dhiṣṇyaṁ kṣitipālakātmajaḥ || 4.102
tataḥ śrutvā rājā viṣayavimukhaṁ tasya tu mano
na śiśye tāṁ rātriṁ hdayagataśalyo gaja iva |
atha śrāṁto maṁtre bahuvividhamārge sasacivo
na so 'nyatkāmebhyo niyamanamapaśyatsutamateḥ || 4.103
iti śrībuddhacarite mahākāvye strīvighātano nāma caturthaḥ sargaḥ || 4 ||