31: Cittavarga
durnigrahasya laghuno yatrakāmanipātinaḥ |
cittasya damanaṁ sādhu cittaṁ dāntaṁ sukhāvaham || 31.1 [810]
vārijo vā sthale kṣipta okād oghāt samuddhtaḥ |
parispandati vai cittaṁ māradheyaṁ prahātavai || 31.2 [811]
pthag vidhāvate cittaṁ sūryasyeva hi raśmayaḥ |
tat paṇḍito vārayati hy aṅkuśenaiva kuñjaram || 31.3 [812]
bhrūṇadheyam idaṁ cittaṁ niḥsāram anidarśanam |
sadainam anuśāsāmi mā me 'narthāya niścaret || 31.4 [813]
idaṁ purā cittam acāri cārikāṁ
yenecchakaṁ yena kāmaṁ yatheṣṭam |
tat saṁnighṇāmi hi yoniśas tv idaṁ
nāgaṁ prabhinnaṁ hi yathāṅkuśena || 31.5 [814]
anekaṁ jātisaṁsāraṁ saṁdhāvitvā punaḥ punaḥ |
ghakārakaiṣamāṇas tvaṁ duḥkhā jātiḥ punah punaḥ || 31.6 [815]
ghakāraka dṣṭo 'si na punar gehaṁ kariṣyasi |
sarve te pārśukā bhagnā ghakūṭaṁ visaṁsktam |
visaṁskāragate citte ihaiva kṣayam adhyagāḥ || 31.7 [816]
spandanaṁ capalaṁ cittaṁ durakṣyaṁ durnivāraṇam |
juṁ karoti medhāvī iṣukāra iva tejasā || 31.8 [817]
dūraṁgamam ekacaram aśarīraṁ guhāśayam |
ye cittaṁ damayiṣyanti vimokṣyante mahābhayāt || 31.8A [818]
na dveṣī dveṣiṇaḥ kuryād vairī vā vairiṇo hitam |
mithyāpraṇihitaṁ cittaṁ yat kuryād ātmanātmanaḥ || 31.9 [819]
na taṁ mātā pitā vāpi kuryāj jñātis tathāparaḥ |
samyakpraṇihitaṁ cittaṁ yat kuryād dhitam ātmanaḥ || 31.10 [820]
yathā hy agāraṁ ducchannaṁ vṣṭiḥ samatibhindati |
evaṁ hy abhāvitaṁ cittaṁ rāgaḥ samatibhindati || 31.11 [821]
yathā hy agāraṁ ducchannaṁ vṣṭiḥ samatibhindati |
evaṁ hy abhāvitaṁ cittaṁ dveṣaḥ samatibhindati || 31.12 [822]
yathā hy agāraṁ ducchannaṁ vṣṭiḥ samatibhindati |
evaṁ hy abhāvitaṁ cittaṁ mohaḥ samatibhindati || 31.13 [823]
yathā hy agāraṁ ducchannaṁ vṣṭiḥ samatibhindati |
evaṁ hy abhāvitaṁ cittaṁ mānaḥ samatibhindati || 31.14 [824]
yathā hy agāraṁ ducchannaṁ vṣṭiḥ samatibhindati |
evaṁ hy abhāvitaṁ cittaṁ lobhaḥ samatibhindati || 31.15 [825]
yathā hy agāraṁ ducchannaṁ vṣṭiḥ samatibhindati |
evaṁ hy abhāvitaṁ cittaṁ tṣṇā samatibhindati || 31.16 [826]
yathā hy agāraṁ succhannaṁ vṣṭir na vyatibhindati |
evaṁ subhāvitaṁ cittaṁ rāgo na vyatibhindati || 31.17 [827]
yathā hy agāraṁ succhannaṁ vṣṭir na vyatibhindati |
evaṁ subhāvitaṁ cittaṁ dveṣo na vyatibhindati || 31.18 [828]
yathā hy agāraṁ succhannaṁ vṣṭir na vyatibhindati |
evaṁ subhāvitaṁ cittaṁ moho na vyatibhindati || 31.19 [829]
yathā hy agāraṁ succhannaṁ vṣṭir na vyatibhindati |
evaṁ subhāvitaṁ cittaṁ māno na vyatibhindati || 31.20 [830]
yathā hy agāraṁ succhannaṁ vṣṭir na vyatibhindati |
evaṁ subhāvitaṁ cittaṁ lobho na vyatibhindati || 31.21 [831]
yathā hy agāraṁ succhannaṁ vṣṭir na vyatibhindati |
evaṁ subhāvitaṁ cittaṁ tṣṇā na vyatibhindati || 31.22 [832]
manaḥpūrvaṅgamā dharmā manaḥśreṣṭhā manojavāḥ |
manasā hi praduṣṭena bhāṣate vā karoti vā |
tatas taṁ duḥkham anveti cakraṁ vā vahataḥ padam || 31.23 [833]
manaḥpūrvaṅgamā dharmā manaḥśreṣṭhā manojavāḥ |
manasā hi prasannena bhāṣate vā karoti vā |
tatas taṁ sukham anveti cchāyā vā hy anugāminī || 31.24 [834]
nāprasannena cittena duṣṭena kṣubhitena vā |
dharmo hi śakyam ājñātuṁ saṁrambhabahulena vā || 31.25 [835]
vinīya yas tu saṁrambham aprasādaṁ ca cetasā |
āghātaṁ caiva niḥsjya prajānīyāt subhāṣitam || 31.26 [836]
na pratyanīkasāreṇa suvijñeyaṁ subhāṣitam |
upakliṣṭena cittena saṁrambhabahulena vā || 31.27 [837]
anavasthitacittasya saddharmam avijānataḥ |
pāriplavaprasādasya prajñā na paripūryate || 31.28 [838]
srotāṁsi yasya ṣaṭtiṁśan manaḥprasravaṇāni hi |
vahanti nityaṁ durdṣṭeḥ saṁkalpair gredhaniḥśritaiḥ || 31.29 [839]
ratim anustam indriyānugaṁ
puruṣaṁ cittavaśānuvartakam |
yaśa iha hi jahāti sarvadā
drumam iva śīrṇaphalaṁ yathāṇḍajaḥ || 31.30 [840]
ātāpī vihara tvam apramatto
mā te kāmaguṇo matheta cittam |
mā lohaguḍāṁ gileḥ pramattaḥ
krandaṁ vai narakeṣu pacyamānaḥ || 31.31 [841]
utthānakāleṣu nihīnavīryo
vācā balī tv ālasiko nirāśaḥ |
sadaiva saṁkalpahataḥ kusīdo
jñānasya mārgaṁ satataṁ na vetti || 31.32 [842]
sthūlāṁ vitarkān atha vāpi sūkṣmāṁ
samudgatāṁ mānasasaṁplavārtham |
vitarkayaṁ vai satataṁ vitarkān
etāṁ sadā dhāvati bhrāntacittaḥ || 31.33 [843]
etāṁs tu vidvāṁ manaso vitarkān
ātāpavāṁ saṁvaravāṁ smtātmā |
jahāty aśeṣān apunarbhavāya
samāhito dhyānarataḥ sumedhāḥ || 31.34 [844]
kumbhopamaṁ kāyam imaṁ viditvā
nagaropamaṁ cittam adhiṣṭhitaṁ ca |
yudhyeta māraṁ prajñāyudhena
jitaṁ ca rakṣed aniveśanaḥ syāt || 31.35 [845]
phenopamaṁ kāyam imaṁ viditvā
nagaropamaṁ cittam adhiṣṭhitaṁ ca |
yudhyeta māraṁ prajñāyudhena
jitaṁ ca rakṣed aniveśanaḥ syāt || 31.36 [846]
kumbhopamaṁ lokam imaṁ viditvā
nagaropamaṁ cittam adhiṣṭhitaṁ ca |
yudhyeta māraṁ prajñāyudhena
jitaṁ ca rakṣed aniveśanaḥ syāt || 31.37 [847]
phenopamaṁ lokam imaṁ viditvā
nagaropamaṁ cittam adhiṣṭhitaṁ ca |
yudhyeta māraṁ prajñāyudhena
jitaṁ ca rakṣed aniveśanaḥ syāt || 31.38 [848]
saṁbodhyaṅgeṣu yeṣāṁs tu samyak cittaṁ subhāvitam |
ādānaṁ pratiniḥsjya cānupādāyam āśritāḥ |
kṣīṇāsravā vāntadoṣās te loke parinirvtāḥ || 31.39 [849]
svacittam anurakṣaṁ vai svavālaṁ camarī yathā |
bhūteṣu ca dayāpannaḥ sukhān na parihīyate || 31.40 [850]
etaṁ nāgasya nāgena tv īṣādantasya hastinaḥ |
sameti cittaṁ cittena yad eko ramate vane || 31.41 [851]
avyāpannena cittena yo bhūtāny anukampate |
maitraḥ sa sarvasatveṣu vairaṁ tasya na kena cit || 31.42 [852]
avyāpannena cittena yo bhūtāny anukampate |
maitraḥ sa sarvaprāṇeṣu vairaṁ tasya na kena cit || 31.42A [853]
avyāpannena cittena yo bhūtāny anukampate |
maitraḥ sa sarvabhūteṣu vairaṁ tasya na kena cit || 31.42B [854]
ekam api cet prāṇam aduṣṭacitto
maitrāyate kuśalaṁ tena hi syāt |
sarvāṁs tu satvāṁ manasānukampaṁ
prabhūtam āryaḥ prakaroti puṇyam || 31.43 [855]
yo hy udagreṇa cittena tv adīnena sadā naraḥ |
bhāvayet kuśalāṁ dharmāṁ yogakṣemasya prāptaye || 31.44 [856]
śāntam asya mano bhavati śāntā vāk kāyakarma ca |
samyagājñāvimuktasya hy upaśāntasya bhikṣuṇaḥ || 31.45 [857]
pañcāṅgikena tūryeṇa na ratir bhavati tādśī |
yādśy ekāgracittasya samyag dharmāṁ vipaśyataḥ || 31.46 [858]
sukhaṁ svapanti munayo na te śocanti māmikām |
yeṣāṁ dhyānarataṁ cittaṁ kāmas teṣāṁ na vidyate || 31.47 [859]
sukhaṁ modanti munayo na te śocanti māmikām |
yeṣāṁ dhyānarataṁ cittaṁ vartmas teṣāṁ na vidyate || 31.48 [860]
yasya śailopamaṁ cittaṁ sthitaṁ nānuprakampate |
viraktaṁ rajanīyebhyaḥ kopanīye na kupyate |
yasyaivaṁ bhāvitaṁ cittaṁ kutas taṁ duḥkham eṣyati || 31.49 [861]
nopavādī nopaghātī prātimokṣe ca saṁvaraḥ |
mātrajñatā ca bhakteṣu prāntaṁ ca śayanāsanam |
adhicitte samāyoga etad buddhasya śāsanam || 31.50 [862]
cittanimittasya kovidaḥ
pravivekasya rasaṁ prajānakaḥ |
dhyāyī nipakaḥ pratismto
vetti prītisukhaṁ nirāmiṣam || 31.51 [863]
manaś ca yo rakṣati bhāṣitaṁ ca
ceṣṭe ca kāyasya sadaiva yuktaḥ |
sa prāpya śokaṁ hi na duḥkhitaḥ syāt
satyasthitaḥ satyavidaḥ sumedhāḥ || 31.52 [864]
arakṣitena cittena mithyādṣṭihatena ca |
stīnamiddhābhibhūtena vaśaṁ mtyor nigacchati || 31.53 [865]
tasmād rakṣitacittaḥ syāt samyaksaṁkalpagocaraḥ |
samyagdṣṭipuraskāro jñātvā caivodayavyayam |
stīnamiddhābhibhūr bhikṣuḥ sarvadurgatayo jahet || 31.54 [866]
cittasya hi saṁyamaḥ sukhaṁ
cittaṁ rakṣata mā pramadyata |
cittena hi vañcitā prajā
hy ekatyā narakeṣu pacyate || 31.55 [867]
cittasya hi saṁyamaḥ sukhaṁ
cittaṁ rakṣata mā pramadyata |
cittena hi vañcitā prajā
hy ekatyā tīryakṣu pacyate || 31.56 [868]
cittasya hi saṁyamaḥ sukhaṁ
cittaṁ rakṣata mā pramadyata |
cittena hi vañcitā prajā
hy ekatyā preteṣu pacyate || 31.57 [869]
cittasya hi saṁyamaḥ sukhaṁ
cittaṁ rakṣata mā pramadyata |
citte tu surakṣite prajā
hy ekatyā manujeṣu modate || 31.58 [870]
cittasya hi saṁyamaḥ sukhaṁ
cittaṁ rakṣata mā pramadyata |
citte tu surakṣite prajā
hy ekatyā svargeṣu modate || 31.59 [871]
cittasya hi saṁyamaḥ sukhaṁ
cittaṁ rakṣata mā pramadyata |
citte tu surakṣite prajā
hy ekatyā nirvāṇam āpnute || 31.60 [872]
|| cittavargaḥ 31 || ||